Metalik Madenler

SÜSTAŞI

Kıymetli ve yarı kıymetli taşlar (Süs taşları) tarih öncesi çağlardan beri güzellik, zenginlik ve statü simgeleri olarak kullanılmışlardır. Günümüzde süs taşlarının bir kısmı, az da olsa sanayinde kullanılır. Kıymetli yarı kıymetli taşların tümünü kapsayan ve genel kabul görmüş net bir tanımlama yoktur. Buna rağmen bir malzemenin kıymetli-yarı kıymetli taş (süs taşı) sayılabilmesi için bazı temel kriterler vardır. Bunlar dayanıklılık, güzellik, nadirliktir.

Dayanıklılık; Bu kavram sertlik, kırılganlık, darbelere ve dış etkenlere dayanım gibi özelliklerle açıklanır.

Güzellik; Her ne kadar göreceli bir kavramsa da taşın temiz, şeffaf, çekici renkli ve işlenebilir boyutlarda olması gibi bazı özelliklerini içerir.

Nadirlik; Bir objeyi değerli kılan onun az rastlanır olmasıdır. Örneğin binlerce karatlık elmas üretimi içersinde sadece bir kaç yüz karatı pembe elmasdır. Dolayısıyla bir pembe elmasın değeri sıradan bir elmasın binlerce katıdır.

Bu temel kriterlerin dışında taşınabilirlik, kesilebilme, parlatılabilme, ışık yansıtma, ışıkkırma, bünyesinde safsızlıklar içerme gibi bazı özelliklerde taşların değerlerini belirleyen ve artıran diğer unsurlardır. Kıymetli taşları, yarı kıymetli taşlardan ayıran kesin bir tanımlama yoktur. Yüzyıllardan bu yana sürüp gelen geleneğe uyularak elmas, zümrüt, safir ve yakut kıymetli taşlar kategorisinde, diğerleri yarı kıymetli taşlar kategorisinde yer alır. Bu dört kıymetli taş traşlandığında asil taş kategorisine dahil olur.

Genel anlamda süs taşları denildiğinde doğal kökenli taşlar kastediliyorsa da, süs taşı kavramı bazı organik materyalleri (mercan, kehribar, inci gibi) ve gelişen teknolojinin bir sonucu olarak sentetik ve imitasyonları da içermektedir. Son senelerde laboratuarlarda üretilen süs taşlarının, dünya piyasasında giderek artan bir öneme sahip olmaya başladıkları gözlenmektedir.

Gemoloji (süs taşı bilimi) mineralojinin çok yeni bir alt disiplini olarak yukarda adı geçen malzemenin incelenmesi, tanımlanması ve sınıflanması konusunda çalışır. Amaç süs taşını gerek ham, gerekse işlenmiş haliyle, üzerinde yıpratıcı ve zarar verici hiç bir test yapmadan en doğru şekilde tanımlamaktır. Malzemeye maddi bir değer biçmek ise deneyime dayalı kişisel bir tercihtir. Keza taş kesimi (lapidary) ve mücevher yapımı (kuyumculuk) gemoloji ile çok yakından ilgilidir.

Kıymetli yarı kıymetli taşlar (süs taşları);
- Yüksek sıcaklıklı magmadan silikatların kristalleşmesiyle,
- Metamorfizma, yani yüksek ısı ve basınç koşulları altında kristalleşme veya yeniden kristalleşmesiyle,
- Sulu çözeltilerden itibaren çökelmeyle,
- Organik faaliyetlerle,
- veya tüm bu etkenlerin çeşitli şekillerde birleşmesiyle oluşabilmektedir.
Ayrıca bu birincil oluşumların, içlerinde bulundukları kayaçlardan aşınması, mekanik olarak konsantre olması ve alüvyonlarda birikmesi ile de plaser olarak bulunabilirler. Bilinen yaklaşık 4000 mineral çeşidinden sadece 100 kadarı kıymetli ve yarı kıymetli taş olarak kullanılmaktadır.

 TABLO 1: KIYMETLİ VE YARI KIYMETLİ TAŞLARIN ÖNEMLİ ÖZELLİKLERİ* (Tablo altındaki açıklamalara bakınız).

TAŞIN ADI

BİLEŞİMİ

RENGİ

BOYUTU

MALİYETİ

SERTLİĞİ

ÖZGÜL A.

Elmas

Karbon

Beyaz,mavi-beyaz,kahve,sarı,yeşil,
pembe,mavi

Her boyutta

Çok yüksek

10

3.51-3.52

Zümrüt

Berilyum aluminyum silikat

Yeşil

Orta

Çok yüksek

7.5

2.63-2.80

Yakut (Ruby)

Alumin-yum oksit

Koyu ve açık kırmızı

Küçük

Çok yüksek

9.0

3.95-4.10

Safir

Alumin-yum oksit  

Mavi

Orta

Yüksek

9.0

3.95-4.10

Aleksandrit

Berilyum aluminat

Gün ışığında yeşil,yapay ışıkta kırmızı

Küçük ve orta

Yüksek

8.5

3.50-3.84

Kedi gözü

Berilyum aluminat

Yeşil-Kahverengi

Küçükten büyüğe

Yüksek

8.5

3.50-3.84

Krizolit

Berilyum aluminat

Sarı, yeşil, kahverengi

orta

orta

8,5

3.50-3.84

Heliodor (Golden)

Berilyum aluminyum silikat

Sarı- altın rengi

Her boyutta

Düşük-orta

7.5-8.0

2.63-2.80

Akuvamarin

Berilyum aluminyum silikat

Mavi yeşil, açık mavi

Her boyutta

Ortadan yükseğe

7.8-8.0

2.63-2.80

Morganit

Berilyum aluminyum silikat

Pembe

Her boyutta

Düşük

7.5-8.0

2.63-2.80

Jadeit

Karmaşık silikat

Yeşil,sarı,siyah,beyaz  

Büyük

Düşükten çok yükseğe

6.5-7.0

3.3-3.5

Nefrit

Karmaşık sulu silikat

Yeşil,sarı,siyah,beyaz

Büyük

Düşükten çok yükseğe

6.0-6.5

2.96-3.10

Jet (Gagate) Oltutaşı

Linyit

Siyah, koyu kahverengi

Büyük

Düşük

2.5-4.0

1.19-1.35

Peridot

Demir        magnez-yum silikat

Sarı ,yeşil

Her boyutta

Orta

6.5-7.0

3.27-3.37

Amazonit

Alkali aluminyum silikat

Yeşil

Büyük

Düşük

6.0-6.5

2.56

Aytaşı

Alkali aluminyum silikat

Renksiz veya sarı

Büyük

Düşük

6.0-6.5

2.77

Spinel

Magnez-yum alu- minyum oksit

Her renk

Küçük ve orta

Orta

8.0

3.50-3.70

Kunzit

Lityum aluminyum silikat

Pembe’den leylak rengine

Orta

Orta

6.5-7.0

3.13-3.20

Tanzanit

Karmaşık silikat

Mavi

Küçük

Yüksek

6.0-7.0

3.30

Topaz

Karmaşık silikat

Beyaz,mavi,yeşil,sarı

Orta

Düşükten ortaya

8.0

3.40-3.60

Turmalin

Karmaşık silikat

Her renk,karışık dahil

Orta

Düşükten ortaya

7.0-7.5

2.98-3.20

Turkuaz

Bakır alu-minyum fosfat

Mavi’den yeşile

Büyük

Düşük

6.0

2.60-2.83

Zirkon

Zirkonyum silikat

Beyaz,mavi,kahve,sarı

Küçükten ortaya

Düşükten ortaya

6.0-7.5

4.0-4.8

Opal

Sulu silika

Çok çeşitli renklerde

Büyük

Düşükten yükseğe

5.5-6.5

1.9-2.3

Labrodarit

Alkali alu-minyum silikat

Gri-mavi ,
renk oyunlu

Büyük

Düşük

6.0-6.5

2.56

Granat

Karmaşık silikat

Kahve,siyah,sarı,yeşil,kırmızı,turuncu

Küçükten ortaya

Düşükten yükseğe

6.5-7.5

3.15-4.30

Kehribar (Amber)

Hidro kar-bon

Sarı,kırmızı,yeşil,mavi

Her boyutta

Düşükten ortaya

2.0-2.5

1.0-1.1

İnci

Kalsiyum karbonat

Beyaz,pembe,siyah

Küçük

Düşükten yükseğe

2.5-4.0

2.60-2.85

Agat

Silika

Her renk

Büyük

Düşük

7.0

2.58-2.64

Ametist

Silisyum dioksit

Mor,menekşe

Büyük

Orta

7.0

2.65-2.66

Sitrin

Silika

Sarı

Büyük

Düşük

7.0

2.65-2.66

Kristal Kuvars

Silika

Şeffaf

Büyük

Düşük

7.0

2.65-2.66

Jasper

Silika

Kırmızı,yeşilkahve ,sarı

Büyük

Düşük

7.0

2.58-2.66

Oniks

Silika

Birçok renk

Büyük

Düşük

7.0

2.58-2.64

Kalsedon

Silisyum dioksit

Mavi.beyaz,yeşil,pembe

Büyük

Düşük

7.0

2.58-2.64

Dumanlı Kuvars

Silika

Dumanlı siyah

Büyük

Düşük

7.0

2.65-2.66

Pembe Kuvars

Silika

Pembe,Gül kırmızısı

Büyük

Düşük

7.0

2.65-2.66

Aventurin

Silisyum dioksit

Yeşil, kırmızı, kahverengi

Büyük

Düşük

7.0

2.64-2.69

Krizopras

Silisyum dioksit

Yeşil, elma yeşili

Büyük

Düşük

6.5-7.0

2.58-2.64

Kaplan gözü

Silika

Altı sarısı, kahverengi, kırmızı

Büyük

Düşük

6.5-7.0

2.58-2.64

Obsidiyen

Amorf

Siyah, gri, kahverengi, koyu yeşil

Büyük

Düşük

5.0

2.35-2.60

Rodokrozit

Manganez karbonat

Gül kırmızısı

Büyük

Düşük

4.0

3.45-3.70

Rodonit

Manganez demir kalsiyum silikat

Koyu kırmızı, et kırmızısı, siyah kapanımlı

Büyük

Düşük

5.5-6.5

3.40-3.74

Lapis Lazuli

Sodyum aluminyum
silikat  

Lacivert

Büyük

Düşükten ortaya

5.0-5.5

2.70-3.00

*AÇIKLAMALAR:

  1. Boyutları; 5 karata (1 karat=0.2 gram) kadar olan taşlar küçük ,50 karata kadar olan taşlar orta , 50 karattan fazla olan taşlar büyük olarak sınıflandırılmıştır.
  2. Maliyetleri;karat başına 25 dolara kadar olan taşlar düşük maliyetli,karat başına 200 dolara kadar olan taşlar orta maliyetli ve karat başına 200 dolardan daha fazla olan taşlar yüksek maliyetli olarak sınıflandırılmışlardı.
  3. Sertlik; Mohs ölçeğine göre verilmiştir.
  4. Özgül Ağırlık; gram/cm3 olarak verilmiştir.

Kaynak : Minerals Year Book (Gemstones-2004).

Kıymetli taşlar herşeyden önce süs malzemesi olarak, küçük heykelciklerin yapımında, diğer sanatsal yapıtlarda ve sergilenmek amacıyla koleksiyonculukta kullanılır. Kıymetli taşların en değerlisi ve serti olan kristal elmas, mücevher olarak kullanımının yanısıra endüstriyel olarak da her türlü malzemeyi kesme, delme ve aşındırmada kullanılmaktadır. Elmas düşük kalitede ve hatta toz halinde bile olsa endüstride kullanılabilir. Korund (Alüminyum oksit) grubuna ait yakut, safir ile granat grubu minerallerin, iyi kristallileri mücevhercilikte ve diğerleri de metal kesmede, parlatma işlerinde ve aşındırmada kullanılır.

Beril grubuna giren yakut, akuvamarin heliodor gibi kıymetli taşlar, mücevherciliğin yanı sıra hassas terazilerin yapımında da kullanılır. Benzer şekilde yeşil turmalinde, turmalin kaması yapımında ve polarizasyon aletlerinin yapımında kullanılır. Kristal kuvarsın renklileri süs taşı olarak bazı çeşitleri de telsiz ve radyolarda kullanılır. Sert oluşu ve asitlerden etkilenmemesi nedeniyle bazı tür agatlar laboratuarlar için havan imalatında, ayrıca terazi ve bıçak ağızlarında, tekstil silindirlerinde ve spatül olarak kullanılırlar.

Kıymetli taşların iyi pazar bulması ve ekonomisi, insanlar tarafından taklitlerinin, yani sentetiklerinin ve imitasyonlarının yapılmasına neden olmuştur. Sentetikler gerek kimyasal gerekse fiziksel anlamda, taklit edildikleri taşın tam bir kopyasıdır. İmitasyonlar ise sadece görünüş olarak taklit edildikleri taşa benzerler. İmitasyonlar için genellikle cam ve plastik kullanılır. 1900'lü yıllardan itibaren doğal kıymetli taşlara benzeyen sentetik maddelerin yapımı gerçekleştirilmiştir. İmal edilen ilk sentetik taş safirdir.1902 de General Electric Firması süs taşı olarak kullanılan elmaslar kadar temiz, fakat küçük boyda elmas yapımını gerçekleştirmiştir. Sonradan çeşitli eritme teknikleri kullanılarak zümrüt, yakut ve aleksandrit gibi taşların sentetikleri üretilmiştir.

Günümüzde hemen her çeşit taşın sentetiği üretilmektedir ve bu üretim her geçen gün artmaktadır. Elmas dışı renkli doğal taşlarda ise, çok geniş bir coğrafyaya yayılmış, küçük çaplı, düşük maliyetli bir üretim söz konusudur. Bu sektörde belli başlı bir kaç üretici firma ile çoğunluğu gelişmekte olan ülkeler, tüketici talebine göre üretim yapmaktadırlar. Elmas yataklarındaki çalışmalar kuyu, galeri, patlayıcı madde ve tahkimatla yapılır. Bunlar sistematik araştırma ve çalışma metodlarına sahip büyük firmalar ve devlete ait organizasyonlar tarafından gerçekleştirilir.

Elmas dışı renkli kıymetli taşların aranması ve çıkartılması ise genellikle küçük maden işletmecileri, taş meraklıları, koleksiyoncular, mineral kulüpleri gibi bir kaç kişiden oluşan organizasyonlar tarafından gerçekleştirilir. Bu amatör üretim tarzında elle toplama, kazma ve kürekle çalışma esastır. Bunların çalışmaları sonucunda oldukça önemli birçok mineral oluşumu bulunmuştur. Ülkemizde toplama suretiyle ve çok az miktarlarda elde edilen süs taşları İstanbul, Ankara, İzmir, Antalya gibi büyük şehirlerde odaklanmış bir kaç tane küçük çaplı atölyede kesilip parlatılmakta ve yüzük, küpe, kolye, bilezik, tespih yapımında kullanılmaktadır. Ancak bunların çok sınırlı bir satış hacmi ve tüketimi vardır. Buna karşılık kuyumcularda ve turistik yörelerdeki hediyelik eşya satan dükkanlarda pazarlanan malzemenin çoğu ithal sentetik ve imitasyon süs taşları kullanılarak yapılmaktadır.