Coğrafi Bilgi Sistemleri

CBS (Coğrafi Bilgi Sistemleri), coğrafi verilerin toplanması, bilgisayar ortamına aktarılması, depolanması, işlenmesi, analiz edilmesi ve sunulması amacıyla bir araya getirilmiş bilgisayar donanımı, yazılım, insan kaynakları ve coğrafi bilgilerden oluşan bir bütündür.
Veri Yapısı
Coğrafi veri yapısı temel olarak Mekansal ve Tanımlayıcı Bilgiler olmak üzere iki gruba ayrılır. Mekansal veriler, özelliklerin yerini, şeklini ve diğer mekansal veriler ile ilişkilerini belirler. Tanımlayıcı bilgiler ise özelliklere ait bilgilerin veri tabanında tutulmasıdır.

Özellik tipleri temel olarak Nokta, Çizgi ve Alan olmak üzere üç gruba ayrılır.

  • Nokta: Lokasyon belirler (tepe noktaları, kuyu gibi). Sekli ve sınırları çok küçük olan birimlerin tanımlanmasında kullanılırlar.
  • Çizgi: Birbirini takip eden ve alan olarak gösterilemeyen birimler için kullanılır.(Örnek: Fay hattı, kıvrım ekseni, yol ve nehir gibi).
  • Alan: Alansal veriler için kullanılır ( Örnek: formasyonlar, göller, merkezler)

Bu özellikler gösterildikleri semboller ile harita üzerinde birbirlerinden farklı anlamlar ifade ederler. Bu ayrımlar veri tabanı bilgileri yardımıyla yapılır. Veri tabanına girilmiş olan bilgiler vasıtasıyla ayni özellik grubuna giren mekansal veriler birbirlerinden renk ve sembol olarak ayırt edilir. Böylece harita üzerinde farklı bilgiler sunulmuş olur.

Coğrafi Bilgi Sisteminin Genel Fonksiyonları

Coğrafi Bilgi Sistemlerinde amaç Coğrafi bilginin; üretimini, yönetimini, analiz ve network üzerindeki dagitik veri tabanlarindan coğrafi verileri tüm insanların paylaşabileceği profesyonel bilgi sistemi teknolojisini sunmaktır.

Veri Toplama Teknikleri
CBS' de x,y koordinatlarına bağlı (sayısal format) verilerin sisteme aktarılmasında farklı veri kaynakları kullanılır.

  • Mevcut haritalar,
  • Uydu görüntüleri,
  • Hava fotoğrafları ve
  • Yersel ölçmeler ile elde edilen koordinat bilgileri ile
  • Açı mesafe değerleri

Veri Depolama Formatları
Yeryüzüne ait bilgiler,

  • Vektör
  • Raster

olmak üzere iki farklı formatta depolanır.

Vektörel Veri formatında konumsal veriler nokta, çizgi ve alan özellikleri x,y koordinat değerleriyle depolanırlar.
Raster Veri formatında konuma ait veriler ise; hücrelere bağlı olarak temsil edilir. Ayni boyuttaki hücrelerin bir araya gelmesi ile oluşurlar. En küçük birim pixel olarak tanımlanır. Raster verilerde verinin hassasiyeti pixel boyutuna göre değişen çözünürlük (resolution) özelliği ile tanımlanır. Raster veride her pixel bir değere sahiptir.

Sorgulama
CBS, grafik ve grafik olamayan verilerin birbirleri ile bütünleşik olarak sorgulanmasına olanak tanır. Böylece, grafik veriden sözel verilere, sözel verilerden de grafik verilere hızlı bir erişim sağlanır.

Analizler
CBS' de depolanan veriler üzerinde konuma dayalı kararlar verebilme coğrafi verinin sorgulanması, görüntülenmesi ve analizler ile mümkün olmaktadır. Konumsal analiz işlemlerinde, mevcut girdilerden yararlanılarak, yeni bilgi kümeleri üretilir.

  • Tampon Bölgeleme (Buffer),
  • Bindirme Analizleri (Overlay),
  • Yakınlık Analizleri (Proximity),
  • Yoğunluk analizleri (Density Analysis)
  • Adres Haritalama (Adress Geocoding),
  • Dinamik Bölümler (Dynamic Secmentation)
  • Kısayol ve Altyapı Yönetim Analizleri (Network Analysis),
  • Yüzey Analizleri (3D, Aspect, Slope, Elevation, Visibility, Line of Site, Cut&Fill),

Veri Görüntüleme ve Harita Çıktı İşlemleri
Sistemde depolanan vektör veriler, veri tabanı bilgilerine göre sınıflandırılarak farklı özelliklerde görüntülenebilirler. Sistemde yer alan semboloji kütüphanesi ile vektör verilere çizgi tipleri, tarama, renk ve grafik semboller atayarak ilgili yönetmeliklere göre harita görüntüleme işlemleri hızlı bir şekilde gerçekleştirilir.

MTA ve CBS Uygulamaları
MTA Genel Müdürlüğü öncelikli olarak bilimsel çalışmalar ışığında yerbilimleri ile ilgili her türlü veriyi üretmekle sorumludur. Kuruluşundan günümüze ülke genelinde jeoloji, jeofizik, maden ve enerji kaynakları, doğal afetler, deniz jeolojisi, çevre vb. gibi farklı yerbilimleri konularında bilgi üretilmiş, bunlar rapor ve harita haline dönüştürülerek basılı veya elektronik ortamda kamunun ve özel sektörün hizmetine sunulmuştur.
1995 yılından günümüze kadar, MTA Türkiye Jeoloji Veri Tabanı (TJVT) projesi kapsamında farklı ölçeklerde jeoloji, diri fay ve heyelan haritalarını tamamlanmıştır. Ayrıca, rejyonal jeofizik haritaları, Türkiye doğal taşlar veri tabanı, maden haritaları veri tabanını hazırlamış ve sayısal ortama aktarılmıştır. Bununla birlikte, Türkiye Ofiyolit Veri Tabanı, Türkiye Mağmatizma Veri Tabanı, Türkiye Volkanizma Veri Tabanı, Türkiye Plutonik Kayaçları Veri Tabanı, Türkiye Jeolojik Miras Alanları Veri Tabanı, Türkiye Mağara Veri Tabanı, Türkiye Paleontoloji Veri Tabanı, Uydu Verileri ve Uzaktan Algılama Analizleri Veri Tabanı vb. jeolojinin  tüm alt birimleri ile ilgili verilerin sayısallaştırma çalışmaları da başlatılmış olup, yakın bir zaman içinde INSPIRE standartlarında tamamlanması planlanmaktadır.

Türkiye Jeoloji Veri Tabanı oluşturulurken, MTA Genel Müdürlüğü jeoloji mühendisleri tarafından uzun yıllardan beri yapılan detaylı arazi çalışmaları sonucunda topoğrafik haritalara işlenmiş olan jeolojik detayların tümünün ve arazide jeoloji mühendislerinin çalışmalarını kolaylaştıracak temel topoğrafik bilgilerin bir kısmının entegrasyonu hedeflenmiştir. Paftalar tüm Türkiye ölçeğinde korole edilerek, 1/25.000 duyarlılıkta aktarılıp, diğer sistemlerden hızlı erişim sağlanarak, sorgulama ve kartografik üretim işlemleri otomatik olarak yapılmaktadır. Harita üzerinde bulunan jeolojik veriler (formasyonlar, faylar, kıvrım eksenleri, özel jeolojik alanlar ve doğrultu-eğim verileri) ve topoğrafik veriler (yerleşim merkezleri, yollar, göller-nehirler ve tepe noktaları) bilgi bankasına aktarılmaktadır. Toplam 5547 adet olan 1/25.000 ölçekli jeoloji haritalarından tamamına yakını sayısallaştırılmış olup, güncelleştirme çalışmaları devam etmektedir.

1/25.000 ölçekli sayısal jeoloji haritaları baz alınarak ülkemizin 1/100.000 ölçekli jeoloji haritaları oluşturulmuştur. 1/100.000 ölçekli jeoloji haritaları sadeleştirilerek 18 adet paftadan oluşan sayısal 1/500.000 ölçekli jeoloji haritaları hizmete sunulmuştur. Bu haritaların CBS ortamında birleştirilmesi ile 1/1.250.000 ölçekli Türkiye Jeoloji Haritası 2012 yılında oluşturulmuştur. Ayrıca, 2015 yılında yeni 1/1.000.000 ölçekli jeoloji haritası hazırlanmıştır.

Türkiye Heyelan Veri Tabanı 1997 – 2008 yılları arasında gerçekleştirilen çalışmalarla 1:25.000 ölçekte sayısallaştırılmıştır. Bu paftalardan, 1:100.000 ve 1:500.000 ölçekte heyelan haritaları hazırlanmış ve kullanıcıların hizmetine sunulmuştur.

2004 – 2012 yılları arasında Türkiye Diri Fay Veri Tabanı hazırlanarak kullanıcıların hizmetine sunulmuştur.

2009 yılında başlayan ‘Türkiye Ofiyolit Envanteri’ projesi ile tanımlanan ve derlenen bilgiler, 2012 – 2014 yılları arasında Türkiye Ofiyolit Veri Tabanı olarak sayısallaştırılmıştır.

Türkiye Jeolojik Miras Envanteri' projesi kapsamında yapılan çalışmalar 2013 yılında Türkiye Jeolojik Miras Alanları Veri Tabanı çalışmalarına dönüştürülmüştür.

2002 – 2014 yılları arasında gerçekleştirilen uzaktan algılama projeleri kapsamında ASTER uydu verileri kullanılarak elde edilen litolojik ayrım, mineral haritalaması, stereoskopik görüntü, yapısal özelliklerin belirlenmesi, yüzey sıcaklığı vb. analiz sonuçları sayısal ortamda Türkiye Uzaktan Algılama Veri Tabanı olarak arşivlenecektir. Veri tabanında toplam 447 adet ASTER uydu verisine ait bilgiler yer almaktadır.
Türkiye genelinde sürdürülen mağara çalışmaları sonucunda elde edilen tüm bilgiler Türkiye Mağara Veri Tabanı olarak sayısallaştırılmıştır. Buna göre 2015 yılı itibari ile yaklaşık 1350 adet mağaranın bilgileri veri tabanına ilave edilmiş, yeni çalışmalar oldukça bunların güncelleştirilmesi yapılmaktadır.
2005 yılından günümüze kadar arazi çalışmaları ile elde edilen el numunelerinin fosil içerikleri, yaşları, oluşum ortamları vb. veriler sayısal ortama aktarılarak Türkiye Paleontoloji Veri Tabanı oluşturulmuştur.
2011 yılından günümüze kadar elde edilen 9000' e yakın örneğin petrografik bilgiler bir veri tabanına aktarılarak Türkiye Petrografi Veri Tabanı oluşturulmuştur.

Türkiye Senozoyik Volkanitleri Veri Tabanı, volkanların tipleri, patlama zamanı, patlama tipi vb. birçok ayrıntılı bilgiyi içeren bir veri tabanıdır. Holosen volkanlarına ait bilgiler yer almaktadır. Uluslararası volkanoloji birliği standartlarında hazırlanmaktadır.

Avrupa Birliğine Uyum Süreci Çerçevesinde Yapılan CBS Çalışmaları
Avrupa düzeyinde konumsal bilginin yönetiminde koordinasyonu sağlayacak AB’ye bağlı bir girişim önemli bir ihtiyaç haline gelmiş, 2001 yılında Avrupa Komisyonu Çevre Genel Müdürlüğü’nün kontrolünde INSPIRE kurulmuştur.
INSPIRE: Infrastructure for Spatial Information in Europe
INSPIRE direktifi, Avrupa Parlamentosu mekânsal veri altyapısını oluşturmayı amaçlamaktadır. Bu durum Avrupa içinde çevreyle ilgili mekânsal verilerin kamu kurumları arasında paylaşılmasına ve mekânsal bilgilere kamusal erişimin daha kolay hale gelmesine olanak tanıyacaktır. Avrupa Mekânsal Veri altyapısı, sınırları aşan bir politikanın oluşturulmasına yardımcı olacaktır.
AB’nin yasal bir girişimi olarak konumsal veri üretimi, veriye erişim ve kullanılması ile ilgili teknik standartlar, protokoller, kurumsal koordinasyon ve konumsal veri politikalarını belirleyerek, Avrupa KVA çalışmalarında yönlendirici bir rol almıştır. Lokal, bölgesel ve ulusal düzeylerde; çevresel, tarım, taşımacılık ve birçok sektörde Avrupa politikasını desteklemek için tutarlı, kaliteli ve paylaşılabilir bilgi sağlamayı amaçlamaktadır. Avrupa kurumları, üye ve aday devletlerde birçok katılımcı ile çalışmalar sürdürülmektedir. INSPIRE projesinin yasal altyapısını INSPIRE Direktifi (European Parliament, 15 Mayıs 2007), teknik altyapısını ise INSPIRE Uygulama Esasları (Implementation Rules) dökümanları oluşturmaktadır.
INSPIRE direktifi, Avrupa Birliği’ne üye ülkelerdeki ulusal altyapıların, birlik tarafından işletilen Avrupa Konumsal Portalına entegrasyonunu zorunlu kılmaktadır. Bu yasal zorunluluk, Avrupa Birliği’ne üye olmak için müzakerelerini sürdüren ülkemiz açısından oldukça önemlidir.
Türkiye Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemi (TUCBS)
TUCBS Ulusal düzeyde teknolojik gelişmelere ve INSPIRE Direktifine uygun Coğrafi Bilgi Sistemi altyapısı kurulmasını (Türkiye Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemi-TUCBS), Kamu kurum ve kuruluşlarının sorumlusu oldukları coğrafi bilgileri ortak altyapı üzerinden kullanıcılara sunmaları amacıyla bir web portalı oluşturulmasını, coğrafi verilerin tüm kullanıcı kurumların ihtiyaçlarına cevap verecek şekilde içerik standartlarının oluşturulmasını ve coğrafi veri değişim standartlarının belirlenmesini amaçlayan bir e-devlet projesidir. Projeye göre;

  1. Kurumlar görev ve sorumlulukları çerçevesinde bilgilerini CBS ortamına aktarmak zorundadır.
  2. Coğrafi verilere ilişkin CBS standartlarının belirlenmesi gerekmektedir.
  3. Kurumlar sorumlu oldukları coğrafi bilgileri ortak altyapı üzerinden kullanıcılara sunmaları amacıyla portallarını oluşturmalıdır.

TUCBS ‘de Bulunan Ana Temalar
İdari Birimler (INSPIRE Ana Tema)
Kadastro (INSPIRE Ana Tema) 
Hidrografya (INSPIRE Ana Tema)
Ulaşım Ağları (INSPIRE Ana Tema) 
Arazi Örtüsü (INSPIRE Ana Tema)
Arazi Kullanımı (INSPIRE Ana Tema) 
Coğrafi Yer İsimleri (INSPIRE Ana Tema) 
Adresler (INSPIRE Ana Tema) 
Yükseklik (INSPIRE Ana Tema)
Jeoloji (INSPIRE Ana Tema)
Binalar (INSPIRE Ana Tema)
Doğal Risk Alanları (INSPIRE Ana Tema)
Enerji Kaynakları (INSPIRE Ana Tema) 
Maden Kaynakları (INSPIRE Ana Tema)
Orto-Görüntü (INSPIRE Ana Tema)

Avrupa Birliği Mekânsal Veri Altyapısı (INSPIRE) Direktifine bağlı olarak Coğrafi veri ve bilginin ulusal düzeyde üretimine, kalitesine ve paylaşımına yönelik standartlar ile bunlara ilişkin temel politika ve stratejilerin belirlenmesini sağlamak ve gerekli mevzuatı hazırlamak amacı ile 2011 yılında T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı altında CBS Genel Müdürlüğü kurulmuştur. Söz konusu Kurum’un sorumluluğunda “Türkiye Jeoloji Veri Standartlarının Belirlenmesi ve Jeoloji Temasının Hazırlanması” çalışmaları, Avrupa Birliği Mekânsal Veri Altyapısı - INSPIRE Yönergesine bağlı olarak 2013 yılında başlatılmıştır.

Türkiye Jeoloji Veri Standartlarının tanımlanmasında INSPIRE Jeoloji Veri Modeli esas alınmıştır. Bu çalışma kapsamında öncelikli olarak INSPIRE Jeoloji Veri Modelinde tanımlanan azami gereksinimler Ulusal Standartlar olarak tanımlanmıştır. Ayrıca Ülkemizin gereksinimleri dikkate alınarak INSPIRE Jeoloji Veri Modeli’nin izin veren kısımlarında genişletmeler yapılmıştır. Çalışmalar 2014 yılında sonuçlandırılmış, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı CBS Genel Müdürlüğü ile başta MTA Genel Müdürlüğü olmak üzere jeoloji verisi üreten diğer kurumların da görüşleri alınarak  “Türkiye Ulusal Jeoloji Veri Standartları” raporu hazırlanmıştır.
MTA Genel Müdürlüğü tarafından oluşturulan TJVT verisi ve meta verilerini TUCBS kapsamında belirlenen içerik ve formata uygun şekilde dönüştürerek INSPIRE ile uyumlaştırmasını sağlamak amacı ile CBS Genel Müdürlüğü ile Kurumumuz MTA Genel Müdürlüğü arasında teknik işbirliği protokolü imzalanmıştır.
CBS Genel Müdürlüğü ile Kurumumuz arasındaki protokollere bağlı olarak teslim edilen jeoloji verileri, öznitelik ve içerikleri açısından incelenmiştir. Sonuçlar Inspire’da belirlenen içerikler ile karşılaştırılarak listelemeler yapılmıştır. Çalışmalar sonucunda dönüşümler gerçekleştirilmiştir.