FOSFAT
Atom numarası 15, atom ağırlığı 30.97 olan fosfor periyodik tablonun 5. grubunda bulunmaktadır. Oksijene olan afinitesinin çok yüksek olması nedeniyle litofil bir elementtir. Ayrıca C, H, N, O gibi canlı bünyelerin önemli bir yapı elementi olması nedeniyle de biyolojik önemi vardır. Bu nedenlerle tabiatta asla serbest halde bulunmaz; fosforik asidin tuzu ve esterleri halinde bulunur. Yeterli saflık ve miktarda fosfatlı mineraller içeren kayalara fosfat veya fosfat kayası denir. Fosfat kayaçlarında sınıflama içindeki P2O5 yüzdesinin değerine göre yapılır. Bu değer %4-%42 arasında değişmektedir. Ancak %20 ve üzerinde P2O5 içeren kayaçlara fosfat kayaçları denilmektedir. Yer kabuğunda bulunan ve en önemli ve primer fosfat minerali "apatit"tir.
Apatit Ca5(PO4)3F, Cl, OH, CO3 genel formülü ile ifade edilir. Bu genel formüldeki F, Cl, OH ve CO3 iyonlarının değişimi ile florapatit, klorapatit, hidroksil apatit ve karbonat apatit şeklinde isimlendirilir. Ekonomik anlamda genellikle sedimanter yataklarda fosfat kayası, magmatik yataklarda ise apatit terimleri kullanılır. Fosforit terimi fosfatla eş anlamlı olup, çoğunlukla denizel kökenli fosfat kayaları için kullanılır. Dünyadaki fosfat yatakları; denizel sedimanter fosfat yatakları, ikincil fosfat yatakları, magmatik fosfat yatakları ve guano tipi fosfat yatakları şeklinde sınıflandırılmaktadırlar. Fosfat kayaçlarının %80'i denizel sedimanter, %20'si magmatik oluşumlardır. Dünyada işletilen en büyük fosfat yatakları denizel sedimanter yataklar olduğundan, bunlara birincil fosfat yatakları denilmektedir. Fosfatın kalsiyum fosfat kalitesini belirtmek için dünyanın değişik yerlerinde aşağıdaki terimlerden biri kullanılmaktadır.
BPL (Bone Phosphate of Lime) TPL (Triphosphate of Lime) P2O5 (Phosphorus Pentaoxide) P (Phosphorus) = Kirecin kemik fosfatı = Kirecin trifosfatı = Fosfat pentaoksit = Fosfor (genellikle kullanılmaz). Dünya nüfusunun artmasına bağlı olarak, hayati önem taşıyan beslenme sorunu ortaya çıkmış; ekilebilir tarım alanlarının sınırlı oluşundan dolayı, gittikçe artan dünya nüfusunun beslenmesi için bu alanlardan daha fazla ürün elde etme yoluna gidilmiştir. Bu nedenle tarımın modernleşmesi gerekmektedir. Modern tarımda kimyasal gübrelerin, özellikle fosfatlı gübrelerin önemi çok büyüktür. Bundan dolayı canlıların gelişmesinde etkin bir besin maddesi olan fosfata, dünyadaki açlığın ortadan kaldırılmasında önemli stratejik bir hammadde olarak bakılmaktadır. Bu amaca yönelik yapılan araştırmalar sonucu dünyada elverişli fosfat yatakları bulunmuş ve geliştirilmiştir.
Fosfat kayasının sadece ufak bir bölümü elementer fosfora; dünya fosfat kayası üretiminin % 50'si fosforik asite dönüştürülmektedir. Fosforik asit ya öğütülen fosfat kayasıyla veya amonyakla muamele edilerek yüksek kaliteli gübre üretilmektedir. Dünya üzerinde birçok kullanma alanı mevcut olan ve gün geçtikçe ehemmiyeti biraz daha artan fosfat cevherlerinin kullanım alanlarının başında % 90’lık bir oranla gübre sanayi ve gübre sanayinde kullanımına yönelik olarak fosforik asit üretimi gelmektedir. Bunların dışında fosfat kayaçları; boya sanayinde, fotoğrafçılıkta, tekstil sanayinde, endüstriyel temizlik malzemeleri sanayinde, deterjan sanayinde, sondaj çamurunda kullanılmaktadır.
Ülkemizde fosfat kayasına ilgi 1960’lı yıllarda başlamıştır. Bu yıllardan itibaren Türkiye Ticaret ve Sanayi Odaları Birliğine bağlı olarak 1961 yılında kurulan Maden Yardım Komisyonu, daha sonraları ise, MTA ve Etibank tarafından birçok fosfat yatağı bulunmuştur.
Ülkemizde, gübrenin ana maddelerinden biri olan fosfatın tamamına yakını Mazıdağı, Mardin bölgesinde yer almaktadır. Türkiye'de üretilen ve ithal edilen fosfatın tamamına yakın bölümü gübre sanayiinde tüketilmektedir. Fosfat'ın yerine ikame olacak herhangi bir madde bulunamadığından, özellikle sulanabilir tarım arazimizin artmasına paralel olarak fosfat tüketiminin önümüzdeki yıllarda artacağı kesin olarak söylenebilir. Deterjan, ilaç ve kimya sanayilerinde de çok az miktarda fosfat kullanılmaktadır.